*** Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ-ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΚΑ ΕΡΓΑ ΕΜΠΝΕΥΣΜΕΝΑ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ-ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΜΝΗΜΗ ***
Γράφει η Σοφία Φουντουλάκη
*******************
*** Η συμβολή της γυναίκας στην Ελληνική Επανάσταση - Φιλελληνικά έργα τέχνης εμπνευσμένα από τη συμβολή της στην επανάσταση-Ιστορική μνήμη.***
***************
Μέσω της ιστορίας τους οι λαοί αποκτούν γνώση των δυνάμεων τους ,αλλά και γνώση για τις δυσκολίες των κατακτήσεων του παρελθόντος, συνυφασμένη πάντα με την εθνική συνείδηση .
Η καλή γνώση της ιστορίας εξυπηρετεί την εθνική συνείδηση κάθε λαού, διότι η ιστορία ερευνά ιστορικούς σταθμούς με τους μεγάλους αγώνες που συνετέλεσαν στην επιβίωση, την εξέλιξη και την πρόοδο του.
Στην πορεία του Ελληνικού Έθνους η Επανάσταση του 1821 υπήρξε ο τελευταίος μεγάλος ιστορικός σταθμός.Ο Ελληνισμός είχε αποφασίσει να απελευθερωθεί και έτσι δημιούργησε την απαρχή μιας καινούργιας περιόδου στην ιστορία του,διότι το όραμα της λευτεριάς είχε λάμψει.Υπό συνθήκες δύσκολες αλλά με τη δημιουργία ισχυρής ενότητας ,διεξήγαγε αγώνα αξιοθαύμαστο,διότι δεν απώλεσε ποτέ την εθνική του συνείδηση και δεν ξέχασε την πολιτιστική του κληρονομιά ,καίτοι επί τετρακόσια συνεχή έτη ήταν υποδουλωμένος πνευματικά και υλικά στο Τούρκικο ζυγό.
Σημαντικό κεφάλαιο στην Ελληνική Επανάσταση ήταν η συμμετοχή των γυναικών σε αυτή,η οποία παρασιωπήθηκε για αρκετά χρόνια στα πλαίσια ενός γενικότερου κοινωνικού κλίματος υποτίμησης της γυναίκας, και οι ιστορικοί επικεντρώθηκαν κυρίως στον Έλληνα ήρωα.Καίτοι η ανίχνευση του ρόλου των γυναικών στην Ελληνική Επανάσταση αποκάλυψε στιγμές μεγαλείου ,στιγμές που θα προκαλούν πάντα ρίγη συγκίνησης.Ακόμα και ο Παπαρηγόπουλος δεν αναφέρεται στη συμβολή των γυναικών στον αγώνα και μόνο ο Περραιβός από τους ιστορικούς του Σουλίου αναφέρεται στον ηρωισμό των γυναικών. Σημαντικές πηγές για την προσφορά των γυναικών στην επανάσταση ήταν τα δημοτικά τραγούδια.Οι αναφορές διαφόρων ξένων ιστορικών και περιηγητών οι οποίοι αφιέρωσαν λαμπρές σελίδες στην Ελληνίδα αγωνίστρια όπως π.χ οι Pouqueville στην ιστορία του « η Αναγέννηση της Ελλάδας», ο Άγγλος Eton κ.ά.Η προσφορά των φεμινιστριών Σωτηρίας Αλιμπέρτη ερευνήτρια-εκπαιδευτικός και της δημοσιογράφου Καλλιρρόης Παρρέν ήταν αξιόπιστες πηγές ,καθώς συγκέντρωσαν σημαντικό υλικό το οποίο δημοσίευσαν στην «Εφημερίδα των Κυριών» και δυστυχώς οι ιστορικοί που απασχολήθηκαν με την Ελληνική Επανάσταση δεν περιέλαβαν στο έργο τους τη δράση και τη συμβολή τους.
Από τα ιστορικά γεγονότα προβάλλουν δυο μορφές γυναικών της Επανάστασης:
- Οι ηγετικές γυναικείες μορφές με πρωταγωνιστικό ρόλο στον αγώνα, είτε ως καπετάνισσες είτε ως απλές αγωνίστριες.
-Οι απλές Ελληνίδες γυναίκες του λαού, την εποχή της Επανάστασης διαδραμάτισαν ένα ρόλο παραδοσιακό,αλλά περισσότερο βοηθητικό μέσα στην οικογένεια,προσφέροντας ταυτόχρονα υγειονομική περίθαλψη στους αγωνιστές ,αλλά και στον απλό λαό,προσηλωμένες πάντα στις αρχές,στις αξίες και στην παράδοση της πατρίδας.
Η παρουσία των γυναικών συνέβαλε σημαντικά στον αγώνα,και πολλές από τις ηρωίδες αυτές παρέμειναν επώνυμες στην ιστορία,αλλά θα ήταν δίκαιο να αναγνωρισθεί και η συμβολή του πλήθους των ανώνυμων απλών Ελληνίδων.
Η συμμετοχή των γυναικών στην Ελληνική Επανάσταση δεν ήταν μόνο ηθική και υλική,αλλά συμμετείχαν και οι ίδιες σε μάχες τόσο στη ξηρά όσο και στη θάλασσα.Οι γυναίκες στο Σούλι,το Μεσολόγγι και στη Μάνη συμμετείχαν ως επί πλείστον ενεργά στον αγώνα.Στο Σούλι οι καπετάνισσες Μόσχω Τζαβέλλα,Ελένη Μπότσαρη,Χάιδω Γιαννάκη Σέχου κ.ά αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης δημοτικών τραγουδιών ,αλλά ενθάρρυναν ταυτόχρονα όλες τις επαναστατημένες γυναίκες την περίοδο του αγώνα.Σημαντικό είναι να αναφερθεί ότι στη Μάνη από τους 1.500 αμυνόμενους το 1826 κατά των Τουρκικών και Αιγυπτιακών δυνάμεων οι 1.000 ήταν γυναίκες,οι οποίες πολέμησαν με αυτοσχέδια όπλα.Εξίσου δυναμικός ήταν ο αγώνας και των νησιωτισσών Μαντώ Μαυρογένους και Λασκαρίνας Μπουμπουλίνας η οποία ενίσχυε και οικονομικά τον αγώνα .Στην Κρήτη στη μονή του Αρκαδίου διακρίθηκε στον αγώνα η Χαρίκλεια Δασκαλάκη,ενώ τα τρία της παιδιά έπεσαν στις μάχες του 1866.Υπήρξαν επίσης χιλιάδες άλλες ανώνυμες γυναίκες που συνέδραμαν την επανάσταση χτίζοντας οχυρώματα,μεταφέροντας πολεμοφόδια,φαγητό ,νερό και περιθάλποντας τραυματίες.Αυτές οι ανώνυμες γυναίκες πήραν ακόμα και τα όπλα για να εκδικηθούν την απώλεια των νεκρών αδελφών,συζύγων και αγαπημένων τους ζώντας την πείνα την αιχμαλωσία, τον θάνατο και την ανελέητη βία.
Επιπλέον,οι γυναίκες με σθένος υποστήριξαν τον αγώνα των αντρών τους,όπως η Μανώλαινα Μπινιάρη,η Ελένη Καρέλη σύζυγος του Οδυσσέα Ανδρούτσου,η Ζαμπέτα Κολοκοτρώνη μητέρα του Αθανάσιου Κολοκοτρώνη,η Ραλλού Μαυρομιχάλη σύζυγος του Πιέρρου Μαυρομιχάλη κ.ά..
Όσο για τις θυσίες των γυναικών του Σουλίου στο Ζάλογγο,στη Μονή Σέλτσου ,αλλά και των γυναικών της Νάουσας αποτελούν ανεκτίμητη υποθήκη στην ιεραρχία των αξιών,θέτοντας υπεράνω όλων ακόμα και της ανθρώπινης ζωής,την Ελ ε υ θ ε ρ ί α.
Σημαντικό είναι να αναφερθεί ότι οι γυναίκες της Μακεδονίας προτίμησαν να μαρτυρήσουν με τραγικό τρόπο,για να μην αλλαξοπιστήσουν,όπως η Καρατάσαινα και η Ζαφειράκη.
Η Λασκαρίνα «Μπουμπουλίνα» Πινότση ,πιθανότατα υπήρξε η πιο σπουδαία γυναίκα που πήρε μέρος στην επανάσταση στην οποία πολέμησε ηρωικά.Μετά το θάνατο της έλαβε τιμητικά από την Ελληνική Πολιτεία το Βαθμό της Υποναυάρχου.
Η καπετάνισσα Μαντώ Μαυρογένους,ηρωίδα της Μυκόνου, πολέμησε στην Εύβοια,στο Πήλιο και στη Φωκίδα. Είχε το βαθμό του Αντιστράτηγου,σπουδαία διάκριση για την εποχή της και ετάφη με την στολή του αντιστράτηγου τιμητικά για την συμβολή της στον αγώνα.Βεβαίως,εάν δεν υπήρχαν οι μαρτυρίες των ξένων ιστορικών που θαύμασαν τη γενναιοψυχία,τη φιλοπατρία και την αυταπάρνηση αυτής της γυναίκας,πιθανόν δεν θα γνωρίζαμε το εύρος της δράσης της,αφού οι Έλληνες ιστορικοί του περασμένου αιώνα ουσιαστικά την αγνόησαν.
Αν και οι γυναίκες είχαν σημαντική συμβολή,δεν γίνονταν πάντα αποδεκτές στον αγώνα για την ελευθερία.Ενδεικτικό παράδειγμα είναι οι οπλαρχηγοί Μαυρομιχάλης,Γιατράκος και Νικηταράς οι οποίοι δεν δέχτηκαν την καπετάνισσα και αγωνίστρια της επανάστασης Άννα Τριτζοπούλου-Λαούπη που εμφανίστηκε να πολεμήσει μαζί με άλλους είκοσι τρείς εθελοντές.
Ιδιαιτέρως σοβαρό είναι επίσης το γεγονός ότι ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης δεν αναγνώρισε ,κατά την ταφή της γυναίκας του, την συμβολή της στον αγώνα,αφού δεν αναφέρθηκε διόλου στη δράση της.
Επίσης οι εύπορες γυναίκες από τις οικογένειες Φαναριωτών,λόγω της επιρροής τους και του πλούτου τους εξυπηρέτησαν πολλαπλά τον απελευθερωτικό αγώνα.Ταυτόχρονα άλλες εύπορες γυναίκες συνέδραμαν παρασκηνιακά τον αγώνα,όπως π.χ η σύζυγος του στρατηγού Γκούρα,η Ασημίνα Λιδωρίκη που ανακηρύχθηκε καπετάνισσα λόγω της ηρωικής συμβολής που είχε στην πολιορκία της Ακρόπολης το 1826-1827.
Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου,πίνακας
του Eugène Delacroix
Οι γυναίκες επίσης δημιούργησαν κατά την διάρκεια του αγώνα διάφορες επιτροπές όπου συνέδραμαν ορφανά,μετανάστες,ενώ συγκέντρωσαν σημαντικούς οικονομικό-υλικούς πόρους για την επανάσταση.
Η ηρωίδα Μαντώ Μαυρογένους διέθεσε ,ως γνωστόν,την περιουσία της στον απελευθερωτικό αγώνα,ενώ άλλες χάριζαν στον αγώνα ακόμα και τα ελάχιστα κοσμήματα που διέθεταν
Το έργο της Φιλικής Εταιρείας στήριξαν επίσης σθεναρά πολλές γυναίκες όπως,η Μαντώ Μαυρογένους,η Ελισάβετ Υψηλάντη,η σκηνοθέτιδα Ραλλού Καρατζά κ.ά Η Εύα Καϊρή έγραφε ποιήματα υπέρ της Επανάστασης τα οποία κυκλοφορούσαν στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό,επίσης η Ραλλού Καρατζά ανέβαζε θεατρικές παραστάσεις υπέρ του ελληνικού αγώνα κ.λπ,ενώ πλήθος από ανώνυμες γυναίκες,όπως προαναφέρθηκε,ενίσχυαν τον αγώνα ως αγγελιοφόροι,μεταφέροντας είδη πρώτης ανάγκης κ.λπ Όλες αυτές οι γυναίκες-ηρωίδες προσπαθούσαν να διαδώσουν την ιδέα της Ελληνικής Ανεξαρτησίας και να ενισχύσουν το φιλελληνισμό.
Οι γυναίκες συνέβαλαν στον αγώνα με πολλούς τρόπους με ηρωισμό και αυτοθυσία, εμφυσήοντας στα παιδιά τους αγάπη για την πατρίδα,αγωνιστικό πνεύμα εναντίον των κατακτητών, εμψυχώνοντας τους άνδρες τους παίρνοντας και οι ίδιες μέρος στις μάχες.Οι ηρωικές πράξεις αυτών των γυναικών δήλωναν ένα κόσμο αξιών,σωστής ανατροφής, μακριά από υλικές αξίες και έναν αλτρουισμό που φανέρωνε μία ισχυρή κοινωνική θέληση και μία ανεπτυγμένη ιδέα στην εποχή του αγώνα,χαρακτηριστικά που τις ανέδειξαν σε ηρωίδες.Επιπλέον,προκάλεσαν ιδιαίτερη συγκίνηση στην Ευρώπη και ενίσχυσαν το κλίμα Φιλελληνισμού υπέρ του Ελληνικού αγώνα.
Τον ελληνικό αγώνα στήριξαν επίσης σπουδαίες ξένες γυναίκες όπως, η νύφη του Γερμανού φιλέλληνα συγγραφέα Γιόχαν Βόλφγκανγκ Γκαίτε ,η Οθέλεια Φον Γκαίτε,η δούκισσα της Πλακεντίας Σοφία ντε Μαρμπουά,η Γαλλίδα συγγραφές Ιουλιέτα Αδάμ- Λαμπέρ,η Ρωξάνδρα Στούρτζα,η Μαντάμ Νταμάς και η Κλαίρη ντε Κερσέν δούκισσα του Ντιρά ,οι οποίες είχαν επιρροή στο Γάλλο Πρωθυπουργό Ρισελιέ και τον Βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκο ΙΗ΄στην έναρξη της επανάστασης.Σημαντικές προσωπικότητες χειραφετημένες,δραστήριες ,καλλιεργημένες και γαλουχημένες στα ιδεώδη του γυναικείου κινήματος του 19ου αιώνα στην Ευρώπη και την Αμερική με σπουδαίες δράσεις όπως,η ίδρυση φιλελληνικών συλλόγων στη Δύση,η συγκέντρωση χρημάτων ,η φροντίδα προσφύγων,αναπήρων,ενώ επηρέαζαν γενικώς με το έργο τους την διεθνή κοινή γνώμη με τις διακηρύξεις που κυκλοφορούσαν υπέρ του ελληνικού αγώνα και υπέρ της χειραφέτησης των Ελληνίδων ιδρύοντας σχολεία θηλέων κ.λπ.
Οι μεγάλοι μας ποιητές όπως ο Διονύσιος Σολωμός (1798-1857 )στον «Ύμνο για την Ελευθερία» παρουσιάζει την Ελλάδα-γυναίκα μία χώρα απομονωμένη ζητώντας βοήθεια από τις Μεγάλες δυνάμεις χωρίς να υπάρχει ανταπόκριση.Ο Σολωμός ύμνησε ιδιαίτερα τις γυναίκες του Σουλίου στον «Ύμνο της Ελευθερίας» και τις γυναίκες του Μεσολογγίου στους «Ελεύθερους Πολιορκημένους».
Ο Κωστής Παλαμάς (1859-1943) «στην Κόρη της Λίμνου» γράφει χαρακτηριστικά «…Κανείς περίγελο, κανείς ντροπή δεν πρέπει να ’χει ότι γυναίκα οδηγεί τη λεβεντιά στη μάχη.Ας τρέμει κάθε αγαρηνό σπαθί, κάθε σαρίκι.Γυναίκες ήταν κι οι θεές, παρθένα είν’ η Νίκη!…» Ο ποιητής συνδέει την επαναστατική γυναικεία εικονογραφία της Ελλάδος με την Ελληνική αρχαιότητα,ενώ γράφει ότι δεν είναι ντροπή να ηγείται της μάχης μιας γυναίκα.
Στη γενικότερη εικονογραφία της Ελληνικής Επανάστασης η γυναίκα πότε ηγείται του αγώνα θαρραλέα και στα ολόλευκα και πότε θρηνεί στα μαύρα για τις απώλειες και τις καταστροφές. Με την εικαστική εικονογραφία υμνήθηκαν τα πάθη, ο ηρωισμός, η αγάπη για την πατρίδα και την ελευθερία, η λεβεντιά των παλληκαριών, η γενναιότητα και η τεράστια προσφορά των Ελληνίδων. Τα έργα αυτά επειδή δημιουργήθηκαν για να βοηθήσουν τους νεότερους Έλληνες να αναστήσουν την Πατρίδα τους,καλόν είναι να βρίσκονται στα ελληνικά μουσεία,διότι αποτελούν αναμφίλεκτα μέρος της καλλιτεχνικής κληρονομιάς της χώρας μας.
Δημιουργήθηκαν υπέροχα έργα ζωγράφων εμπνευσμένα αποκλειστικά από τη δράση και την τεράστια προσφορά των Ελληνίδων στην κρίσιμη περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης,που αναδεικνύουν την γυναικεία παρουσία στα χρόνια της επανάστασης τα οποία φιλοξενούνται στο Λούβρο και σε άλλα μουσεία,όπως :
-«Σουλιώτισσες» έργο του Γεώργιου Μηνιάτη (β' μισό 19ου αι.) απεικονίζονται θαρραλέες γυναίκες που πρωταγωνίστησαν στους αγώνες των Σουλιωτών. Ο δημιουργός επιθυμεί να τονίσει το ηρωικό πνεύμα της εποχής, με χαρακτηριστικό το υψηλό ήθος των προσώπων.
- «Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου» 1826 του Ε.Delacroix.Έργο εμπνευσμένο από την μάχη των Ελλήνων στην τρίτη πολιορκία του Μεσολογγίου, το οποίο εικονίζει την προσωποποίηση της ηρωικής Ελλάδας με ελληνική παραδοσιακή φορεσιά, με τα χέρια σε στάση απόγνωσης.Στέκει όρθια επάνω στα ερείπια του Μεσολογγίου, που έχουν καταπλακώσει έναν αγωνιστή. Στο βάθος ένας μαύρος άνδρας με κίτρινο τουρμπάνι που συμβολίζει τον εχθρό καρφώνει μια σημαία στο έδαφος.
-Το έργο « Σκλαβοπάζαρο » του πρώτου μισού του 19ου αιώνα του Φιλέλληνα Γερμανού ζωγράφου Paul Emil Jacobs (1802 – 1866).
Ο πίνακας παρουσιάζει σκηνή από σκλαβοπάζαρο Ελλήνων κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Η σκλαβιά και το εμπόριο χριστιανών – Ελλήνων σκλάβων από τους Τούρκους, ήταν πολύ διαδεδομένο τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Το θέμα αυτό είχε συγκλονίσει την κοινή γνώμη του πολιτισμένου κόσμου και ήταν στη βάση του Φιλελληνικού κινήματος διεθνώς.
-Η «Σφαγή της Xίου» 1824 .Πίνακας ζωγραφικής του Γάλλου ζωγράφου Ευγένιου Ντελακρουά, εμπνευσμένος από την σφαγή της Χίου το 1822,όπου παρουσιάζει τους Έλληνες ως σύμβολα ελευθερίας.Ο γνωστός πίνακας εκτίθεται στο Μουσείο του Λούβρου και αποτελεί ένα από τα δημοφιλέστερα εκθέματα του μεγαλύτερου μουσείου του Κόσμου.
-Tο έργο με τίτλο «Ελληνίδες στο σκλαβοπάζαρο»,του stanislas-Henri-Benoit Darondeau όπου αποτυπώνεται συγκλονιστικά ο εξευτελισμός και η απόγνωση της κοπέλας στα χέρια δουλεμπόρου.
-Πίνακας «Bobolina» του 1827 από τον Adam Friedel ,που απεικονίζει την Λασκαρίνα «Μπουμπουλίνα» Πινότση ηγετική γυναικεία μορφή,καπετάνισσα.
Δυστυχώς με το τερματισμό της επανάστασης η σημαντική προσφορά των γυναικών στον αγώνα ξεχάστηκε και στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος οι γυναίκες δεν είχαν δικαιώματα νομικά και πολιτικά όπως οι άνδρες, ενώ και η εκπαίδευση και η επαγγελματική τους εξέλιξη απείχε από αυτήν των ανδρών. Εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι δεν δόθηκε ούτε η πενιχρή σύνταξη στη Μπουμπουλίνα όταν το αιτήθηκε,ενώ εδικαιούτο σύνταξη μόνο ως χήρα αγωνιστή.
Είναι εξαιρετικά λυπηρό το γεγονός ότι,οι γυναίκες στην Ελλάδα μέχρι και σήμερα είναι αναγκασμένες να συνεχίζουν τον αγώνα για αναγνώριση πολιτικών,κοινωνικών και νομικών δικαιωμάτων τους.
Δυστυχώς,είναι μακρύς ο δρόμος για την ισότητα.
Και ας μην ξεχνάμε ότι το πιο δυνατό « όπλο» του ανθρώπου στον αγώνα της εξέλιξης και του πολιτισμού είναι η μνήμη.
Κλείνοντας,ο στόχος της σύντομης αναφοράς στην συμβολή της γυναίκας στην Ελληνική Επανάσταση είναι η ελάχιστη συμβολή στην ανάμνηση αυτών των ηρωικών στιγμών.Καίτοι οι κοινωνικές συνθήκες της εποχής προόριζαν την γυναίκα να παίζει δευτερεύοντα ρόλο,εκείνη έδωσε δείγματα μεγαλείου και επαναστατικής – αγωνιστικής ετοιμότητας.Η γυναίκα της επανάστασης ήταν η μάνα που ανάθρεψε και γαλούχησε τις γενεές των ηρώων.Κινδύνευσε και θυσιάστηκε για την τιμή και την ελευθερία της πατρίδας της,γιατί για εκείνη η ελευθερία της ήταν πνευματική αρχή.
Η Ελληνική Επανάσταση είναι μεγάλος ιστορικός σταθμός της Νεότερης Ελλάδας, ο οποίος οδήγησε στην ίδρυση του ανεξάρτητου Ελληνικού Κράτους, εμπνέοντας και εμψυχώνοντας τις επόμενες γενεές των Ελλήνων σε καιρούς δοκιμασίας.
Η προσφορά της προσδιορίζεται αναμφίλεκτα στα ύψιστα ηθικά αγαθά της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας του ατόμου και στην ανάδειξη του αγωνιστικού παλμού και του μεγαλειώδους ηρωισμού ενός λαού όταν υπερασπίζεται τα ιδανικά του.
Η Ελληνική Επανάσταση ήταν μία φιλελεύθερη επανάσταση που ευοδώθηκε.Έτσι η Ελλάδα τη δεκαετία του 1820 έγινε η πηγή έμπνευσης του διεθνούς Φιλελευθερισμού και προκάλεσε το κίνημα του Φιλελληνισμού.
********************
Σοφία Φουντουλάκη.
εικαστικός / ζωγράφος,αρθρογράφος.
Διευθύντρια στη Διεύθυνση Εικαστικών
στην UNESCO Πειραιώς και Νήσων.
****************************
.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:-Bουρνάς Τάσος (1999).Σύντομη ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης.Αθήνα:Πατάκη.-Αλιμπέρτη,Σ.,Οι Ηρωίδες της Ελληνικής Επαναστάσεως.Αθήνa 1933.-Περραιβού,Χρ.,Άπαντα.Πρόλογος Ν.Α Βέη.Επιμέλεια Μ.Μ.Παπαιωάννου.,Αθήνα 1956.-Πουρναρόπουλου Γ. «Η Ελληνίδα στον Αγώνα»,Η Ελληνοπούλα,Β’,Αύγουστος 1947.-Νational Geographic (2009) 1821O Ξεσηκωμός του Γένους.